بازیگران زیادی هستند که در آثار مختلف نقش افرادی با معلولیت ذهنی را بازی کرده‌اند؛ بعضی از آنها به‌خوبی از پس ایفای این نقش‌ها برآمده‌اند و برخی دیگر نتوانسته‌اند شمایلی ملموس از خود برجا بگذارند. هنوز پس از سال‌ها بازی بهروز وثوقی را در «سوته‌دلان» به یاد داریم و ویژگی‌ها و تکه‌کلام‌های کاراکتر «نمکی» در «مسافران مهتاب» از ذهن‌مان بیرون نرفته است. هنوز هم وقتی نام فیلم «مادر» را می‌شنویم، ویژگی‌های کاراکتر غلامرضا با بازی اکبر عبدی در ذهن‌مان پررنگ می‌شود و به یاد جمله خاطره‌انگیز او به وقت مرگ مادر می‌افتیم. قرار گرفتن در قالب این شخصیت‌ها و نمایش ملموس موقعیت یک معلول ذهنی کار هرکسی نیست. این روزها فیلم «عاشق پاییز» به کارگردانی میثم بیدقی روی پرده سینماها رفته و حسین مهری در قالب پسری با این ویژگی‌ها بازی موفقی از خود برجا گذاشته است.
به گزارش فیلم‌نیوز، تعداد بازیگرانی که در ایفای نقش یک معلول ذهنی موفق ظاهر شده‌اند، کم نیست اما در این پرونده صرفا به ده نقش ماندگار می‌پردازیم. طبیعتا لیلا برخورداری در «خواب و بیدار» و شاید مهدی فخیم‌زاده و رویا نونهالی در «هم‌نفس» هم می‌توانستند در این فهرست قرار بگیرند.
بهروز وثوقی | سوته‌دلان| علی حاتمی | 1356
بهروز وثوقی در نمایی از فیلم «سوته‌دلان» به کارگردانی علی حاتمی
بهروز وثوقی در طول دوران فعالیتش به عنوان بازیگر در سینمای ایران، نقش‌های ماندگار زیادی را از خودش به یادگار گذاشت اما اوج هنرنمایی‌اش در فیلم «سوته دلان» با نقش مجید ظروفچی رقم خورد. مجید ظروفچی، پسر شیرین‌مغزی بود که به دلیل ظاهر و آناتومی سرش در محله به مجید دوکله معروف بود. او معلول ذهنی بود و تحت کفالت برادر بزرگترش حبیب آقا (جمشید مشایخی) زندگی می‌کرد. وقتی دل در گرو عشق زنی بدکاره به نام «اقدس» می‌بست به حرف برادر بزرگترش به اعتنایی می‌کرد و به واسطه ازدواج با این زن، زندگی‌اش وارد یک چالش تازه شد. وثوقی حالات و رفتارهای یک معلول ذهنی را به نحوی ایفا می‌کرد که مخاطبان تصویر او را در فیلم‌های دیگر به کلی به دست فراموشی می‌سپردند. او تغییراتی در نوع راه رفتن، ایست‌ها و حرکات سرو گردنش ایجاد می‌کرد و کاملا در نقش یک معلول ذهنی فرو می‌رفت. لحن و آوایی که زنده یاد منوچهر اسماعیلی برای کاراکتر مجید انتخاب کرده بود هم کمک شایان توجهی به باورپذیرشدن نقش می‌کرد.
مهدی فخیم‌زاده | مسافران مهتاب | مهدی فخیم‌زاده | 1366
مهدی فخیم‌زاده در فیلم «مسافران مهتاب» در نقش نمکی ظاهر شد
«مسافران مهتاب» یکی از مهمترین فیلم‌های مهدی فخیم‌زاده است؛ فیلمی که به‌خاطر کاراکتر درخشان «نمکی» و تکه‌کلام‌های بامزه‌اش، از ذهن مخاطبان آن بیرون نمی‌رود. نمکی پسری شیرین‌مغز است که زندگی‌اش وابسته به برادرش کدخدا است و نمی‌تواند دوری او را تحمل کند. وقتی کدخدا از روستا عازم تهران می‌شود، نمکی پشت سر او راه می‌افتد و خودش را به تهران می‌رساند. برادر دیگرش که شهرنشین است، حاضر به نگهداری از نمکی نمی‌شود و او را جایی رها می‌کند. نمکی سعی می‌کند با همه خوب رفتار کند اما دیگران مدام اذیتش می‌کنند تا اینکه رفته‌رفته از قالب یک پسر شیرین‌مغز روستایی به یک هیولا تبدیل شود. او به همه حمله می‌کند و پسربچه کودکی را می‌دزدد. حتی وقتی کدخدا از او می‌خواهد بچه را پس بدهد، با سنگ به سرش می‌کوبد. گریم متفاوت و لحن صحبت کردن نمکی باعث شده بود که بتوانیم او را کاملا در قالب یک معلول ذهنی بپذیریم. تکه کلام «می‌خوای اذیت کنی؟» نمکی هنوز هم در ذهن‌مان مانده است.
اکبر عبدی | مادر | علی حاتمی | 1368
غلامرضا با بازی اکبر عبدی، یکی از کاراکترهای جذاب فیلم «مادر» است.
غلامرضا با بازی اکبر عبدی، یکی از مهمترین کاراکترهای فیلم «مادر» به کارگردانی زنده‌یاد علی حاتمی است؛ پسر خانواده که وارد دعواهای آنها نمی‌شود و معلولیت ذهنی دارد اما با تمام وجودش احساسات را درک می‌کند. او ابتدای فیلم از سوی برادرش مدام مورد ضرب و شتم قرار می‌گیرد اما به جای شکایت و خبرچینی سکوت می‌کند. بیشتر از همه به وجود مادر نیازمند است و اولین فردی است که مرگ مادر را اعلام می‌کند. غلامرضا در دنیای ذهنی خودش سیر می‌کند و همه‌چیز را از دریچه ذهن خودش می‌بیند. اکبر عبدی با گریم متفاوت و تغییر روی میمیک صورتش، این نقش را بسیار درخشان ایفا کرده است. بخشی از جذابیت این نقش به صدای منوچهر اسماعیلی برمی‌گردد که با لرزش صدا و مکث‌های دقیقش، بسیار به کاراکتر نزدیک شده است. اکبر عبدی در هشتمین دوره جشنواره فیلم فجر برای بازی در این فیلم، سیمرغ بلورین بهترین بازیگر نقش دوم مرد را گرفت.
جمشید هاشم پور | روز دیدنی| فرزین مهدی‌پور | 1373
جمشید هاشم‌پور در «روز دیدنی» از شمایل همیشگی قهرمان فاصله گرفت.
«روز دیدنی» به کارگردانی فرزین مهدی‌پور یکی از متفاوت‌ترین فیلم‌های کارنامه جمشید هاشم‌پور است. در این فیلم برخلاف سایر آثار تجاری آن‌سال‌ها، نه اسلحه‌ای دست هاشم‌پور داده شد و نه از کله تراشیده و تیپ ثابت آن سال‌هایش خبری بود. هاشم‌پور در «روز دیدنی» نقش یک آدم شیرین عقل به نام «قدم» را بازی می‌کرد. یک مرد تنها و خوش قلب که دچار معلولیت ذهنی است که با دوستش جهانگیر زندگی می‌کرد. «روز دیدنی» پس از نمایش در جشنواره سیزدهم در سال 1373 ، حدود یکسال بعد در آذرماه سال 1374 روی پرده رفت. مخاطبانی که در آن سال‌ها به تماشای فیلم‌های هاشم‌پور می‌نشستند، نتوانستند او را در نقش یک معلول ذهنی بپذیرند از همین رو «روز دیدنی» به فروشی که از آن انتظار می‌رفت دست پیدا نکرد.
رضا کیانیان | سرنخ | کیومرث پوراحمد | 1375
اپیزود «سرنخ» با بازی رضا کیانیان یکی از جذاب‌ترین اپیزودهای این مجموعه بود.
رضا کیانیان در یکی از اپیزودهای سریال «سرنخ» به کارگردانی کیومرث پوراحمد در نقش مردی دارای معلولیت ذهنی بازی کرد. ماجرا از این قرار بود که شخصیت اصلی این اپیزود به مشکل مالی برمی‌خورد و درحالی که همه دنبال او بودند تا دستگیرش کنند، برادرش را که معلولیت ذهنی داشت به قتل می‌رساند و خودش به جای او در آسایشگاه روانی بستری می‌شد. شباهت بین آنها آنقدر زیاد بود که هیچ‌کس متوجه جابه‌جایی‌شان نمی‌شد. کیانیان مدام تلاش می‌کرد میمیک صورتش را شبیه به برادرش کند و مثل او در خوردن قرص و گوش دادن به حرف دیگران مقاومت می‌کرد. نهایتا وقتی مثل برادرش درحال نقاشی کشیدن بود سرگرد اوصیا و دستیارش او را گیر می‌انداختند و رازش را برملا می‌کردند.
حبیب رضایی | اینجا چراغی روشن است | رضا میرکریمی | 1381
حبیب رضایی یکی از موفق‌ترین کاراکترهای دارای معلولیت ذهنی را ایفا کرد.
در فیلم «اینجا چراغی روشن است»، میرکریمی نام قدرت را برای کاراکتری با معلولیت ذهنی درنظر گرفته بود؛ پسری شیرین‌مغز و ساده‌لوح که مردم ده اذیتش می‌کردند و خودش هم جایی جز ماندن در امامزاده نداشت. با دید ساده‌انگارانه خودش، همه چیز را به شیوه دیگری تفسیر می‌کرد و اتفاقا تفسیر او از وقایع، معنای اصلی فیلم را می‌ساخت. قدرت به همه پناه می‌داد و می‌گذاشت وسایل امامزاده را برای زدن به زخم زندگی با خودشان ببرند. به نظرش می‌آمد که وقتی سقف خانه یکی از روستاییان خراب شده، باید سقف امامزاده را کند و خانه او را تعمیر کرد یا وقتی گوسفندها در سرما گیر کرده‌اند باید بیایند و در امامزاده پناه بگیرند. نگاه او به زندگی و مفهوم اماکن مذهبی به قدری جذاب بود که که همه را به فکر وا می‌داشت. حبیب رضایی گریم سنگینی نداشت و خودش سعی کرده بود با توجه به ویژگی‌های نقش، متفاوت از همیشه ظاهر شود.
محمدرضا فروتن | وقتی همه خواب بودند | فریدون حسن‌پور| 1384
محمدرضا فروتن در اوج ستاره بودن در نقش یک فرد شیرین مغز ظاهر شد.
محمدرضا فروتن درحالی تصمیم به بازی در نقش پسری شیرین‌مغز با معلولیت ذهنی گرفت که در آن دوره ستاره سینما بود. در «وقتی همه خواب بودند» به کارگردانی فریدون حسن‌پور، نقش پسری به نام نصیر را داشت که ذهنش کوچک مانده بود و نمی‌توانست مثل هم‌سن‌وسال‌هایش رفتار کند. داستان در یک روستا رخ می‌داد. بی‌بی‌سلیمه که سال‌ها آرزوی سفر به حج را داشته، درست زمانی که از همه خداحافظی می‌کند تا راهی سفر حج شود متوجه می‌شود اجازه سفر ندارد. حالا بچه‌ها به همراه نصیر تصمیم می‌گیرند بی‌بی را به مراد دل برسانند و خودشان او را به مکه ببرند. کاراکتر نصیر به نسبت بعضی از شخصیت‌هایی که در این پرونده به آنها پرداخته‌ایم، درک درست‌تری از مسائل دارد اما باز هم فروتن سعی کرده است ظرافت این نقش را خیلی دقیق پیاده کند.
شهاب حسینی | | حوض نقاشی | مازیار میری | 1391
در «حوض نقاشی» یکی از متفاوت‌ترین بازی‌های شهاب حسینی را شاهد بودیم.
«حوض نقاشی» فیلمی متفاوت برای شهاب حسینی بود. او برای بازی در نقش مردی دارای معلولیت ذهنی، کاملا از قالب اصلی‌اش خارج شده و سعی کرده بودند در تمام وجوه به قالبی جدید دربیاید. بهرحال فیلمی حساس بود و یک ذره اشتباه از سوی بازیگران می‌توانست علاوه بر اینکه اعتراض‌های زیادی را برانگیزد، معنای فیلم را هم تغییر دهد. محور اصلی فیلم، تمرکز روی احساسات و عواطف پدر و مادری دارای معلولیت ذهنی بود. با بزرگ شدن فرزندشان، رابطه آنها با او کم می‌شد و پسرشان به واسطه نزدیک شدن به دوستانش در مدرسه، خجالت می‌کشید آنها را به عنوان پدر و مادرش معرفی کند. با این حال این مسئله ذره‌ای از عواطف آنها نسبت به فرزندشان کم نمی‌کرد. شهاب حسینی پیش از «حوض نقاشی» نقش‌های متفاوتی ایفا کرده بود اما اولین‌بار در این اثر بود که در جایگاه یک معلول ذهنی داستانی را پیش می‌برد. بازی او در کنار نگار جواهریان با استقبال زیادی روبه‌رو شد.
نگار جواهریان | حوض نقاشی | مازیار میری | 1391
نگار جواهریان در نقش زنی دارای معلولیت ذهنی در «حوض نقاشی»
نگار جواهریان پیش از «حوض نقاشی» در فیلم «اینجا بدون من» به کارگردانی بهرام توکلی، نقش دختری دارای معلولیت جسمی را ایفا کرده بود؛ دختری که از رویارویی با جامعه می‌ترسید و گوشه‌گیر و تنها صرفا اموراتش را با عروسک‌های شیشه‌ای‌اش می‌گذراند. در «حوض نقاشی»، جواهریان تلاش کرد موقعیتی کاملا متفاوت از خود به نمایش بگذارد. او نه تنها رعنای «اینجا بدون من» را تکرار نکرد که کاملا در قالب جدیدی فرو رفت که مختصات زنی دارای معلولیت ذهنی را ترسیم می‌کرد. مادری شد که با تمام وجود برای سربلندی فرزندش تلاش می‌کند اما در عین حال بلد نیست مثل مادرهای طبیعی رفتار کند و کارهایش با نقص است. او در مواجهه با عدم رضایت پسرش از حضور او در جمع دوستانش مستأصل می‌شود و این نگرانی و اندوه را می‌شود در تمام رفتارهایش دید. جواهریان برای بازی در این فیلم نامزد بهترین بازیگر نقش اول زن از جشنواره سی‌ویکم فیلم فجر شد.
حسین مهری | عاشق پاییز | میثم بیدقی | 1404
حسین مهری این روزها با نقش یک پسر دارای معلولیت ذهنی روی پرده سینماهاست
در فیلم «عاشق پاییز» به کارگردانی میثم بیدقی و تهیه‌کنندگی سحر صباغ‌سرشت، حسین مهری در نقش پسری دارای معلولیت ذهنی ظاهر شده است؛ پسری به نام شاهی که از کودکی هیچ‌گاه زندگی کنار خانواده را تجربه نکرده و به همین دلیل به تنها دوستش وابستگی عمیقی دارد. او با اینکه در ظاهر نمی‌تواند مثل بقیه هم‌سن‌وسال‌هایش بالغانه رفتار کند، اما احساساتی قوی دارد و توقعش از اطرافیانش بالاست. وقتی با دختری زیبا و مهربان که از قضا رفتار خوشی با او دارد مواجه می‌شود، بدون توجه به تفاوت‌هایشان به او دل می‌بندد و این احساس در طول فیلم مدام بیشتر می‌شود. شاهی سعی می‌کند به شیوه‌های مختلف این احساسات را بروز دهد اما هربار ناموفق می‌ماند. یکی از نکات مهم این فیلم، تلاش حسین مهری برای باورپذیر کردن نقش شاهی است. گریم به نسبت متفاوت او کمک خوبی به شکل‌گیری این نقش کرده است اما بیشتر از همه، توانایی خود این بازیگر در حفظ راکوردهای یک پسر دارای معلولیت ذهنی باعث شده بتوانیم او را در این قالب بپذیریم. مهری در شیوه نگاه کردن، راه رفتن، دویدن، صحبت کردن و حتی خندیدن و گریه کردن، به موقعیت شخصیت‌های نظیر شاهی نزدیک شده است. او با اشتیاق و بریده‌بریده صحبت می‌کند و معمولا لبخندی گوشه لب‌هایش دیده می‌شود. از کوچکترین چیزها خوشحال می‌شود و از آنجایی که واقعیت را نمی‌پذیرد، خیلی دیر می‌تواند با شرایط جدیدی که در آن قرار می‌گیرد کنار بیاید. می‌توان گفت «عاشق پاییز» موقعیت مهمی پیش روی حسین مهری قرار داده و او هم با ایفای صحیح این نقش، از پس آن برآمده است.
«عاشق پاییز» به کارگردانی میثم بیدقی در سینماهای هنر و تجربه اکران شده است.
