فرانچایز ماموریت غیرممکن با بازی خیره‌کننده تام کروز در نقش ایتان هانت، طی ۳۰ سال به یکی از موفق‌ترین و پرفروش‌ترین سری‌فیلم‌های ژانر جاسوسی-اکشن هالیوود تبدیل شده است. این مقاله ویجیاتو به تحلیل رازهای ماندگاری این فرانچایز می‌پردازد؛ از حقه‌های سینمایی نفس‌گیر و بدلکاری‌های انقلابی تام کروز تا فرمول منحصربه‌فرد ترکیب فضای عدم قطعیت با داستان‌های پیچیده جاسوسی. با بررسی تحولات این سری از اولین قسمت در ۱۹۹۶ تا «ماموریت غیرممکن ۸»، کشف می‌کنیم که چرا این فرانچایز همچنان استانداردهای سینمای اکشن را تعریف می‌کند.
از تلویزیون تا سینما
فرانچایز «ماموریت غیرممکن» در سال ۱۹۹۶ آغاز شد و در طول نزدیک به سه دهه، مسیری از تجربه‌های کارگردانی تا یک سیستم بی‌نقص را پیمود. هشتمین قسمت با عنوان «روزشمار مرگ» ممکن است پایان ماجراهای «ایتان هانت» باشد. این فیلم خارج از رقابت در جشنواره‌ی فیلم کن به نمایش درخواهد آمد و در ۲۳ مه به اکران جهانی می‌رسد.
فرانچایز سینمایی «ماموریت غیرممکن» به یک مجموعه‌تلویزیونی هم‌نام در سال ۱۹۶۶ بازمی‌گردد؛ محصولی از دوران جنگ سرد و تب جاسوسی. این مجموعه همزمان با ظهور جیمز باند، جاسوس نمادین قرن بیستم، روی آنتن رفت. سریال شش فصل پخش شد و بعدها بازسازی شد، تا نهایتاً به پایه‌ای برای مجموعه‌فیلم‌های سینمایی تبدیل شد. نقش اصلی به «تام کروز» سپرده شد که به‌مرور به چهره‌ی ثابت «ایتان هانت» و تهیه‌کننده‌ی فرانچایز بدل گشت.
دوره‌ی کارگردان‌محور
«ماموریت غیرممکن» (۱۹۹۶)، «ماموریت غیرممکن ۲» (۲۰۰۰)
آغاز «ماموریت غیرممکن» با دو اثر کاملاً کارگردان‌محور رقم خورد. دو فیلم اول به کارگردانان صاحب‌سبک سپرده شدند که از طرح جاسوسی بهانه‌ای برای بیان دیدگاه شخصی خود ساختند. «برایان دی پالما» و «جان وو» هرکدام جهان خود را در چارچوب این فرانچایز بنا کردند. هر دو از ابزارهای فناورانه‌ی سری فیلم الگوی ژانری، شخصیت‌های جاسوسی و تجهیزات پیشرفته، به‌نفع منطق بصری و ریتمیک خود بهره بردند.
برایان دی پالما و بازی با توهم
فیلم اول با بازی تام کروز جوان، یک تریلر جاسوسی درباره‌ی فریب دیدگاه است. از همان ابتدا با صحنه‌ی اتاق جعلی روی صفحه‌ی مانیتور، موتیف اصلی معرفی می‌شود: واقعیت در برابر توهم. ماجراهای پراگ به‌عنوان یک ماتریکس مونتاژی از نگاه‌ها، اشیا و سوژه‌های تحت نظر تصویر می‌شود، جایی که رویدادهای واقعی اساساً غیرقابل‌درک هستند. واقعیت روی پرده به‌صورت اشاره‌ها، تکه‌ها و تحریف‌هایی نشان داده می‌شود که هرگز کامل نمی‌شوند. با وجود استفاده از المان‌های آشنا شخصیت‌های دوچهره و زن مرگبار، فیلم دی پالما نه بر اکشن یا حرکات خیره‌کننده، بلکه بر منطق شک و فریب بصری استوار است.
جان وو و زیبایی‌شناسی خشونت
فیلم دوم کاملاً در خدمت سبک جان وو است. داستان جاسوسی به‌صورت یک دوئل ارائه می‌شود که بر موتیف دوگانگی استوار است: ویروس در برابر پادزهر، «کایمرا» در برابر «بلروفون»، قهرمان و ضدقهرمان. حتی در پیش‌درآمد نیز فریبی با استفاده از ماسک لاتکس، نمادین‌ترین المان سری فیلم وجود دارد. وو فیلم را به‌صورت تقابل خیر و شر می‌سازد و آن را از طریق تقارن بصری، رقص بدن‌ها و توالی ریتمیک اکشن‌ها پیش می‌برد. تیراندازی، سقوط‌ها، انفجارها، پرواز کبوترها، همه در یک سیستم پلاستیکی کاملاً حساب‌شده جای می‌گیرند. اینجا استراتژی کارگردانی به اوج خود می‌رسد و فرانچایز با اولین بحران خود روبه‌رو می‌شود.
دوره‌ی گذار
«ماموریت غیرممکن ۳» (۲۰۰۶)، «ماموریت غیرممکن: پروتکل شبح» (۲۰۱۱)
دو فیلم اول بیشتر شبیه واریاسیون‌های کارگردانی بودند که توسط یک روایت یا سبک مشترک پیوند نمی‌خوردند. در ساختار سریالی، معمولاً سه‌گانه‌ی اول و بازسازی بعدی را از هم جدا می‌کنند. اما فیلم سوم تا حد زیادی فردیت سبکی خود را از دست داد. «جی.جی. آبرامز»، تهیه‌کننده‌ی «لاست» و تازه‌وارد عرصه‌ی سینما کارگردانی را بر عهده گرفت و اتفاق غیرمنتظره‌ای رخ داد: ایتان هانت صاحب یک همسر شد.
بحران هویت
در هر فرانچایزی، شخصیت اصلی یک «ماسک» است که ماهیت آن تغییرناپذیر است. مثلاً جیمز باندِ آسیب‌ناپذیر را بازیگران مختلفی به‌تصویر کشیده‌اند. تا قبل از تغییر رویکرد با بازی «دنیل کریگ»، عامل ۰۰۷ تنها یک بار در «در خدمت سرویس مخفی ملکه» انسان نشان داده شد. اما ایتان هانت کاملاً با بدنیت تام کروز گره خورده است. اگرچه کارگردانان گاهی «دختران هانت» مختلفی معمولاً زنانی در خطر یا زن مرگبار کنار او قرار می‌دهند، اما خود شخصیت ثابت باقی می‌ماند.
پس چرا نه حضور یک همسر؟ چون آبرامز با تقلیل درام به یک فرمول ساده اکشن به‌اضافه‌ی ملودرام سری فیلم را به بیراهه کشاند. اکشن‌ها به تقابل یک قهرمان تنها و سازمان جنگی تقلیل یافتند؛ حرکات تکراری با فرمول «شلیک، پرش، انفجار» بارها تکرار شدند. تیم او از شخصیت‌های فاقد عمق تشکیل شد و خود هانت مثل یک ربات فقط یک مأموریت داشت: نجات همسر و زندگی خوش! این ملودرام اکشن علیرغم حضور شرور خشن و به‌یادماندنی «فیلیپ سیمور هافمن»، نتیجه‌ی مطلوبی نداشت.
تولد دوباره
پنج سال بعد، «برد برد» خالق انیمیشن‌های «شگفت‌انگیزان» و «راتاتویی»، کارگردانی را بر عهده گرفت. او دقت انیمیشن‌هایش را به فرانچایز آورد: حرکات بی‌پروا، کات‌های حساب‌شده و طنز سبُک که توسط عضو جدید تیم، «بنجی» با بازی «سایمون پگ» تقویت شد.
در «پروتکل شبح»، کمدی و شوخی عمداً در روایت گنجانده شده‌اند. فیلم وقتی زنده می‌شود که بین سکانس‌های پرتنش، فضایی برای خنده‌های دوست‌داشتنی باقی می‌ماند. با این لحن می‌توان به اکشن‌های بزرگ‌تر، مثل انفجار کرملین هم اجازه خودنمایی داد. همچنین در این فضاسازی اشتباهات و تصادفات نه‌تنها پذیرفته می‌شوند، بلکه به بخشی از درام تبدیل می‌شوند. در همین حال، مهارت فنی نیز به‌حداکثر می‌رسد:
اکشن فیزیکی: صعود افسانه‌ای تام کروز به برج خلیفه بدون طناب (که در پساپردازش حذف شد).
اکشن بصری: صحنه‌ی تغییر اتاق‌های هتل با مونتاژی هوشمندانه.
همچنین در این فیلم ملودرام کمرنگ‌تر شده و جای خود را به اصل اساسی تمام فرانچایز، یعنی حقه‌های سینمایی داده است.
«ماموریت غیرممکن» در تاریخ سینما
با پنجمین قسمت، فرانچایز به فرم نهایی خود رسید. «کریستوفر مک‌کواری» نویسنده‌ی برنده‌ی اسکار «مظنونین همیشگی» کارگردانی را بر عهده گرفت. از این پس، چهره‌ی این مجموعه فیلم توسط دوئل کروز مک‌کواری تعریف می‌شود. اما قبل از تحلیل ساختار حرکات این نسل فیلم‌های فرانچایز، باید زمینه‌ی تاریخی ژانر را مرور کنیم.
سینمای اکشن: دو رویکرد کلاسیک
دوست‌داران سینما باید بدانند که فیلم‌های ماجراجویانه از دهه‌ی ۱۹۱۰ محبوب شدند. دو کشور پیشگام بودند: ۱. آمریکا: با مونتاژ موازی و حرکت قهرمان از نقطه‌ی A به B. در این مدل فضا یک «زمین بازی» برای حرکات خیره‌کننده بود. ۲. فرانسه: با تأکید بر فضاهای شهری واقعی. در این مدل شخصیت‌های شرور در گوشه‌های کادر و پیوندهای مونتاژی پنهان می‌شدند.
انقلاب دیجیتال
با ظهور «آرواره‌ها»ی اسپیلبرگ و «جنگ ستارگان»، سینما به سمت تصاویر کودکانه‌تر رفت. فناوری دیجیتال به‌جای استفاده از فضای فیزیکی یا بصری، بر تخریب آن تمرکز کرد. امروزه در بسیاری از فیلم‌های اکشن، به‌ویژه سوپرمن، اشیاء فقط برای نابودی ساخته می‌شوند.
تلفیق بی‌نظیر
اکنون «ماموریت غیرممکن» ترکیبی استثنایی است: سرراستی آمریکایی در حرکات خیره‌کننده. انسجام اروپایی در استفاده از فضا. و منطق بصری عصر دیجیتال. فرانچایز ماموریت غیرممکن با تلفیق بی‌نظیر عناصر بصری به یک شاهکار سینمایی تبدیل شده است. این موفقیت مرهون سه عنصر کلیدی است:
۱. معماری به عنوان شخصیت داستان: فیلم‌سازان از فضاهای واقعی مانند – برج خلیفه (ماموریت: پروتکل شبح) – سیستم راه‌آهن زیرزمینی پاریس (ماموریت: فالاوت) – خیابان‌های ونیز (ماموریت: روزشمار مرگ) به عنوان بازیگران بصری استفاده می‌کنند. این فضاها نه صرفاً پس‌زمینه، بلکه جزئی فعال از درام هستند.
۲. رقص دوربین و حرکات فیزیکی: سکانس‌های تعقیب با حرکات روان دوربین – نمای نقطه‌نظر (POV) برای همراهی مخاطب با ایتان هانت و لانگ‌تیک‌های نفس‌گیر بدون کات.
۳. رنگ و نورپردازی نمادین: پالت سرد آبی-خاکستری برای صحنه‌های جاسوسی – تلالو نورهای نئون در صحنه‌های شبانه و کنتراست شدید در صحنه‌های تعلیق.
در نتیجه این تلفیق بصری، فرانچایز را از یک سری اکشن ساده به تجربه‌ای سینماتیک تبدیل کرده است.
فرمول نهایی ماموریت غیرممکن: ترکیب بی‌نظیر اکشن و روایت
فرانچایز ماموریت غیرممکن با گذشت سال‌ها به فرمولی منحصربه‌فرد دست یافته است: اکشن فیزیکی خالص + فضای عدم قطعیت + شخصیت پردازی هوشمند. این سه عنصر در کنار هم، هر فیلم را به تجربه‌ای منحصر به فرد تبدیل می‌کند. تام کروز با انجام تمام صحنه‌های خطرناک بدون بدلکار، اعتبار بی‌نظیری به این فرانچایز بخشیده است. صحنه‌هایی مانند صعود برج خلیفه یا تعقیب هوایی در دبی، نه فقط برای هیجان، بلکه برای پیشبرد داستان طراحی شده‌اند.
فضای جاسوسی: دنیایی از ماسک‌ها و خیانت‌ها
در هسته مرکزی این فرانچایز، مفهوم عدم اعتماد قرار دارد. هر شخصیتی ممکن است خائن باشد، هر صحنه‌ای می‌تواند فریب باشد. این عنصر، تماشاگر را تا آخرین لحظه در حالت تعلیق نگه می‌دارد. تکنیک ماسک‌زدن که به نماد فرانچایز تبدیل شده، به‌طور نمادین بر این موضوع تأکید می‌کند: در دنیای جاسوسی، هیچ چیز آنچه به نظر می‌رسد نیست.
پایان غیرممکن؟ رویارویی با عصر جدید
در آخرین قسمت‌ها، فرانچایز با چالشی جدید روبه‌رو شده است: هوش مصنوعی. این تغییر، فرمول کلاسیک فرانچایز را به آزمون می‌گذارد. وقتی دشمن اصلی نه یک انسان، بلکه الگوریتمی بدون صورت است، چگونه می‌توان از تکنیک‌های قدیمی استفاده کرد؟ اینجاست که ماموریت غیرممکن بار دیگر ثابت می‌کند که توانایی تکامل دارد. شاید بزرگترین مأموریت ایتان هانت، تطبیق خود با دنیای جدید باشد.
پایان یک اسطوره یا آغازی جدید؟
فرانچایز ماموریت غیرممکن پس از ربع قرن، همچنان استانداردهای سینمای اکشن را تعریف می‌کند. چه این آخرین مأموریت ایتان هانت باشد و چه فصل جدیدی از ماجراها، تأثیر آن بر سینما همیشه ماندگار خواهد بود. این سری به ما یادآوری می‌کند که در سینما، تنها چیز غیرممکن، توقف خلاقیت است.
به نظر شما، کدام عنصر بیشترین نقش را در موفقیت ۳۰ سالهٔ «ماموریت غیرممکن» داشته است؟ اگر جای تهیه‌کننده بودید، چه عنصر جدیدی به این فرانچایز اضافه می‌کردید؟
1. اکشن‌های فیزیکی خیره‌کنندهٔ تام کروز
2. فضای پرتعلیق و پیش‌بینی‌ناپذیر داستان‌ها
3. تلفیق هوشمندانهٔ ژانر جاسوسی و اکشن
4. شخصیت پردازی منحصربه‌فرد ایتان هانت
